ફૂલો આધારીત પ્રોસેસીંગ ઉદ્યોગ અને મૂલ્યવર્ધન

કૃષિ પાકો અને તેને લગતી મૂલ્યવર્ધક બનાવટોમાં છેલ્લા કેટલાક સમયથી ઝડપથી ફેરફાર થઈ રહયો છે. ગ્લોબલાઈઝેશન પછી કૃષિ કોમોડીટીઝમાં રોકડીયાનાં પાકો તેમજ બાગાયતી પાકોનાં વાવેતર વિસ્તારમાં ખૂબ જ વધારો જોવા મળી રહયો છે. આ ઉપરાંત સુંગધિત પાકો તેમજ ફૂલની ખેતી અને તેને લગતા નાના– મોટા ઉદ્યોગોએ નોંધપાત્ર ધ્યાન ખેચ્યું છે. ફૂલોની ખેતી એ એક નાના સીમાંત ખેડૂતથી લઈને મોટા કલ્ટીવેટર્સ માટે આર્થિક ઉત્પાદન હેતુ એક ઉદ્યોગ તરીકે વિકાસ પામી રહી છે. ફૂલોની ખેતી દુનિયામાં હાલ ૧૦% નાં વાર્ષિક દરે વધી રહી છે. નેધરલેન્ડ, યુ.એસ., જાપાન, ઈટલી, જર્મની, કેનેડા જેવા લગભગ પ૦ જેટલાં દેશો વિવિધ ફૂલોનાં ઉત્પાદનમાં વિશ્વભરમાં મોખરે છે. આપણાં દેશમાં ફૂલોની ખેતી અને તેને લગતા નાનાં–મોટા ઉદ્યોગોનો સંયુકત વાર્ષિક દર લગભગ રપ% નાં દરે છેલ્લા દશકમાં વિકાસ પામેલ છે. દેશમાં અંદાજે હાલ ર૪૮.પ૧ હજાર હેકટર જેટલાં વિસ્તારમાં ફૂલોની ખેતી થાય છે અને તેનું અંદાજીત ઉત્પાદન લગભગ ૧૬૮પ હજાર ટન લુઝમાં તેમજ ૪૭ર હજાર ટન કટનાં સ્વરૂપે થાય છે. વ્યાપારની બાબતમાં આપણે રર.પ૧ હજાર મેટ્રીક ટન ફૂલો અને તેની વિવિધ બનાવટોની મુખ્યત્વે યુ.કે., યુ.એસ., જર્મની અને યુનાઈટેડ આરબ અમિરાત જેવા દેશોમાં નિકાસ કરીએ છીએ, જેનું કુલ મૂલ્ય લગભગ રૂપિયા ૪૭૯ કરોડ જેટલું થાય છે.

 

ફૂલ આધારીત ઉદ્યોગ સુવ્યવસ્થિત રીતે સ્થપાઈ રહયો છે. આ ઉદ્યોગને ખાસ કરીને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી શકાય.

1. તાજા ફૂલો આધારીત ઉદ્યોગ
2. ફૂલોની સુકવણી આધારીત ઉદ્યોગ
3. ફૂલોની વિવિધ બનાવટો આધારીત ઉદ્યોગ

ઉપર મુજબનાં ત્રણેય વિભાગમાં વિવિધ ફૂલોને તેનાં પ્રકાર મુજબ યોગ્ય રીતે પ્રથમ, બીજા અને ત્રીજા તબકકાનું પ્રોસેસીંગ કરી અનેક બનાવટો બનાવી મૂલ્યવર્ધન કરી શકાય છે. આવી મૂલ્યવર્ધનની રીતો નીચે મુજબ આપવામાં આવેલી છે.

તાજા ફૂલો આધારીત ઉદ્યોગઃ

આ પ્રકારનાં ફૂલ આધારીત ઉદ્યોગમાં કટ કરેલા ફૂલોની ગોઠવણી ધ્વારા બુકે, બાસ્કેટ અને સુશોભન ઝુમખા,  લુઝ ફૂલોમાંથી હાર, ફૂલોની દોરી અને ફૂલોની વિવિધ રીંગો વિગેરે બનાવી શકાય છે. લુઝ ફૂલોમાંથી શુભ પ્રસંગોએ રંગોળી તેમજ વિવિધ પ્રકારની ફલાવર જવેલરી બનાવી શકાય છે.

ફૂલોની સુકવણી આધારીત ઉદ્યોગઃ

ફૂલો ખૂબ જ નાજુક હોઈ તેનાં હેન્ડલીંગ તબ્બકા દરમ્યાન વિવિધ સ્તરે તેને ધણી બધી રીતે નુકશાન થતું હોય છે. આ ઉપરાંત ફૂલોનાં ઉતાર્યા બાદ તેમાં રહેલુુ પાણી ક્રમશઃ ઓછુ થવાથી ચીમળાઈ જાય છે. આમ, તેની સેલ્ફલાઈફ ખૂબ જ અલ્પ હોય છે. આવા કિંમતી ફૂલોને બગડી જતા અટકાવવા તેમજ તેને જાળવી રાખી તેમાંથી વિવિધ પ્રોડકટસ બનાવવાં વિવિધ પધ્ધતિઓ ધ્વારા ફૂલોની સુકવણી કરવામાં આવે છે. આવી સુકવણીની પધ્ધતિઓ મુખ્યત્વે નીચે મુજબ છે.

પ્રેસીંગઃ

આ પધ્ધતિમાં ફૂલોને સામાન્ય રીતે ભેજ શોષક પેપર મટીરીયલ્સ (ન્યુઝપેપર, બ્લોટર પેપર, ટીસ્યુપેપર) નાં બે પડ વચ્ચે રાખી, ગોઠવી તેનાં ઉપર ચોકકસ વજન મુકી ઓછામાં ઓછા પ થી ૧૦ દિવસ સુધી રાખી મુકવામાં આવે છે. આ રીતે સુકાયેલા લુઝ અથવા કટ ફૂલો માંથી વિવિધ પ્રકારની ઈમિટેશન આઈટમો બનાવી શકાય છે.

એમ્બેડીંગઃ

પ્રેસીંગમાં ફૂલો ઉપર દબાણ આવતાં અમુક પ્રકારનાં ફૂલો મરડાઈ જતાં હોય છે અને કયારેક તેમાંથી વધારાનો રસ બહાર જતો રહેતો હોઈ ફાઈનલ પ્રોડકટનો કલર ડલ થતો હોય છે. આવા ફૂલોને આ પ્રકારનાં નુકશાનથી અટકાવવાં બોરેક્ષ મિશ્રણ, રેતી અને સીલીકા ભરેલા ડેસીકન્ટમાં યોગ્ય રીતે ગોઠવી રૂમ તાપમાને સુકવવામાં આવે છે. આવી રીતે સુકવણી કરેલ ફૂલોનો આકાર ને કલર અંશતઃ જળવાઈ રહેતો હોય છે.

એર ડ્રાઈંગઃ

આ પ્રકારની રીતમાં ફૂલ અથવા ફૂલોનાં બંચને દોરા/ દોરીથી બાંધી તાર ઉપર લટકાવી નીચેથી ગરમ હવા સતત ધીમા દરે આપવામાં આવે છે. આ માટે સામાન્ય રીતે એક કંટ્રોલ કેબીન અથવા સારી રીતે હવાની અવર જવર થઈ શકે તેવાં શેડનાં બાંધકામની જરૂરીયાત રહેલી હોય છે. આ રીતનાં ફૂલોની સુકવણીમાં ફૂલો ઉપર સૂર્યનો સીધો તાપ ન પડવો જોઈએ. આ રીતે ફૂલોની સુકવણીમાં સામાન્ય રીતે બે થી ત્રણ અઠવાડિયા જેટલો સમય લાગતો હોય છે.

ઓવન ડ્રાઈંગઃ

આ પધ્ધતિમાં ફૂલોની સુકવણી કરવા માટે તાપમાન સાથે સમયને કંટ્રોલ કરવો આવશ્યક હોઈ ઈલેકટ્રીક ઓપરેટેડ હોટ ઓર ઓવનનો ઉપયોગ કરી ફૂલોની સુકવણી કરવામાં આવે છે. ફૂલોની સુકવણી માટે તેનાં પ્રકાર મુજબ સામાન્ય રીતે તેને ૪૦ થી પ૦૦ સેન્ટીગ્રેડ તાપમાને રાખવામાં આવે છે. ફૂલોને સુકાતા લગભગ ૪૮ થી ૯૬ કલાક જેટલો સમય આ પધ્ધતિમાં લાગતો હોય છે. આ ટાઈમ ધટાડવા તેમજ સારી કવોલીટીની પ્રોડકટ બનાવવા હાલ માઈક્રોવેવ પ્રકારનાં ઓવનમાં ફૂલોની સુકવણી કરવામાં આવે છે. આ પધ્ધતિમાં ફૂલોમાંનાં પાણી સાથે ઓવનમાંથી છુટેલાં માઈક્રો વેવઝ રીએકશન લાવી કંપનો ધ્વારા ફૂલોમાંનાં પાણીને ઝડપથી ઉડાડે છે, આ પધ્ધતિમાં ફૂલોની સુકવણી ૧૦ મીનીટથી લઈને અમુક કલાકમાં કંપલીટ થઈ જતી હોય છે.

ફ્રિઝ ડ્રાઈંગઃ

ઉપરની મોટાભાગની પધ્ધતિઓની સાપેક્ષમાં ફૂલોની સુકવણીમાં કવોલીટીની દ્રષ્ટિએ આ પધ્ધતિ ખૂબ જ અસરકારક છે. ફૂલોનાં કુદરતી આકાર અને કલર જાળવવા તેમનો ખાસ ઉપયોગ થાય છે. આ પધ્ધતિમાં ફ્રિઝ ડ્રાઈંગ મશીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ફૂલોને આ મશીનની ચેમ્બરમાં ૧૦૦ સેન્ટીગ્રેડ તાપમાને લગભગ ૧ર કલાક જેટલાં સમય માટે રાખવામાં આવે છે. આ સમય દરમ્યાન ફૂલોમાંના પાણીને વેકયુમ સીસ્ટમ ધ્વારા ખેંચી તેને કંડેન્સડ કરી સીધુ જ તેને બરફનાં સ્વરૂપમાં જ દૂર કરવામાં આવે છે. આ પધ્ધતિમાં મશીનની કિંમત ઉંચી હોઈ તે અગત્યનાં કિંમતી ફૂલોની સુકવણી માટે ઉત્તમ છે.

ઉપર મુજબની કોઈ પણ રીત મુજબ સુકવણી કરેલ ફૂલોનું સુકવણી બાદ સારી રીતે પેકેજીંગ કરવું ખૂબ જ અનિવાર્ય છે કારણ કે સુકવણી કરેલ ફૂલોનું હેન્ડલીંગ દરમ્યાન ધ્યાન રાખવામાં ન આવે તો તે તુરતં જ તુટી જતાં હોય છે. સુકવણી કરેલ ફૂલોને જાળવી રાખવા કાર્ડ બોર્ડ બોક્ષ, થર્મોકોલનાં પેકીંગ અને વેક્ષ પેપર જેવા મટીરીયલ્સનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આવી રીતે પેકેજીંગ થયેલા ફૂલોનાં બોક્ષમાં સાથે મોથબોલ અને સીલીકા જેલનાં નાનાં પાઉચ મુકવામાં આવે છે, જેથી ઈન્સેકટ અને ભેજથી તેનું સ્ટોરેજ દરમ્યાન રક્ષણ કરી શકાય.

ફૂલોની વિવિધ બનાવટો આધારીત ઉદ્યોગઃ

ફૂલોમાંથી વિવિધ પોસેસ્ડ પ્રોડકટસ તેનાં ગુણધર્મોને આધારે બનાવી શકાય છે. આવી પ્રોસેસ્ડ પ્રોડકટમાં ખાસ કરીને સુગંધીત તેલ, લીકવીડ પરફયુમ, સુગંધીત હેર ઓઈલ, કુદરતી ડાઈઝ, પંખુરી, ગુલકંદ, શરબત, વિવિધ પ્રકારનાં બેવરેજીસ, ઔષધીય તેમજ ન્યુટ્રાચ્યુુટીકલ કંપાઉન્ડસ અને બાથીંગ પ્રોડકસનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રકારની વિવિધ પ્રોડકટસ વિવિધ રીતે બનાવી શકાય છે. ફૂલોમાંથી સુગંધિત તેલ મેળવવા માટેની અગત્યની પ્રોસેસ અને તેની સમજ નીચે મુજબ આપવામાં આવેલી છે.

ફૂલોમાંથી સુગંધીત તેલઃ

એક અંદાજ પ્રમાણે ફૂલોમાંથી સુગંધીત તેલ અને તેને લગતી પ્રોડકટનું ઉત્પાદન દુનિયામાં લગભગ રપ૦ હજાર ટન જેટલું છે. આવા સુગંધિત તેલને ફૂલોમાંથી કાઢવા મુખ્યત્વે નીચે પ્રકારની પધ્ધતિનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

ડીસ્ટીલેશનઃ

આ પધ્ધતિમાં હાઈડ્રો ડીસ્ટીલેશન, વેટ સ્ટીમ ડીસ્ટીલેશન અને ડા્રઈ સ્ટીમ ડીસ્ટીલેશન પધ્ધતિનો ઉપયોગ કરી. ફૂલોમાંથી સુગંધિત તેલને અલગ તારવી શકાય છે.

એન ફલૂરેઝઃ

આ પધ્ધતિ ખાસ કરીને નાજુક ફૂલો જેવા કે જાસ્મીન, ટયુબરોઝ, વાયોલેટ વિગેરેમાંથી સુગંધિત તેલ મેળવવાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. જે ફૂલોમાંથી સુગંધીત તેલ મેળવવા ઉંચા તાપમાનની અવળી અસર વધારે થતી હોય તેમાં આ પધ્ધતિ અસરકારક છે. કોલ્ડ અને હોટ એમ બંને પધ્ધતિથી ગંધ રહિત કોઈપણ પ્રકારનાં ફેટનો ઉપયોગ કરીને એનફલૂરેઝ પધ્ધતિ ધ્વારા સુગંધીત ઓઈલ મેળવી શકાય છે.

મેશરેશનઃ

આ પધ્ધતિમાં ફૂલોમાંથી સુગંધીત તેલ મેળવવાં ફૂલોને યોગ્ય સાઈઝનાં ટુકડા કરીને તેને ૪પ થી ૮૦૦ સેન્ટીગ્રેડ તાપમાનવાળા ગરમ ઓઈલ બાથમાં અમુક કલાકો સુધી રાખી. ડાઈજેસ્ટ કરવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ તેને ફિલ્ટર કરી, ફિલ્ટરેટ મટીરીયલ્સ મેળવી તેમાં ફરીથી તાજા ફૂલોને કટ કરી મેળવી લગભગ ર૦ વખત આ પ્રોસેસને રીપીટ કરવામાં આવે છે.

સોલ્વન્ટ એકસ્ટ્રેકશનઃ

જયારે ફૂલોમાંથી ઓઈલ કુદરતી સુગંધ સાથે મેળવવું હોય ત્યારે આ પધ્ધતિ ઉપયોગી છે. આ પધ્ધતિમાં સોલ્વન્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સોલ્વન્ટ મટીરીયલ્સ તરીકે ખાસ કરીને પેટ્રોલીયમ ઈથર અથવા બેન્જીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

સુપર ક્રિટીકલ ફલુડ એકસ્ટ્રેકશનઃ

ફૂલોમાંથી એકદમ શુધ્ધ પ્રકારનું સુગંધીત ઓઈલ મેળવવાં માટે આ પધ્ધતિનો ઉપયોગ થાય છે. આ પધ્ધતિમાં સોલવન્ટ તરીકે કાર્બન ડાયોકસાઈડનો ઉંચા દબાણે ઉપયોગ થતો હોઈ સુગંધીત ઓઈલમાં કોઈપણ પ્રકારની કુત્રિમ સોલવન્ટની ભેળસેળ થતી નથી તેથી શુધ્ધ સુગંધીત તેલ મેળવી શકાય છે.

મીકેનીકલ એકસપ્રેશનઃ

આ પધ્ધતિમાં ફૂલોને મીકેનીકલ પ્રેસમાં કંપ્રેશ કરી તેમાંથી લીકવીડ મેળવવામાં આવે છે. મેળવેલા લીકવીડમાં પાણીનું યોગ્ય પ્રમાણ રાખી બરાબર મીક્ષીંગ કરી આ મિશ્રણને સેન્ટ્રીફયુગેશન સીસ્ટમમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. સેન્ટ્રીફયુગલ સિસ્ટમને ચોકકસ સ્પીડે ઓપરેટ કરવા તેમાંથી પાણી અને સુગંધીત તેલ જુદા પડે છે. આ રીતે સુંગધીત તેલને અલગથી તારવી તેનું યોગ્ય પેકેજીંગ કરવામાં આવે છે.

ર્ડા. આર. આર. ગજેરા(સહ પ્રાધ્યાપક)બાગાયત કોલેજ, આ.કૃ.યુ., આણંદ

કોલેજ ઓફ એગ્રીકલ્ચરલ ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજી,આણંદ