મધમાખી પાલનમાં વપરાતા સાધનો

મધમાખી ઉછેર એ કૃષિ સાથે સંકળાયેલ વ્યવસાય છે જેને અપનાવીને ખેડૂત વધારાની આવક મેળવી શકે છે. મધમાખી ફૂલોના પરાગરજમાંથી મધ બનાવીને તેનો મધપૂડામાં સંગ્રહ કરે છે. મધ એ માનવીય સંસ્કૃતિ સાથે શરૂઆતથી જોડાયેલ છે જેને ખાવામાં તથા ભગવાનની પૂજામાં વાપરવામાં આવે છે. આમ અઢારમી સદી પહેલા અને તેના મધ્ય સુધી મધ મેળવવા માટે મધપૂડા પાસે ધૂમાડો કરી મધને ઉડાડીને પછી મધપૂડો નિચોવીને મધ ભેગું કરવાની એક સાદી સીધી રીત હતી. જંગલમાંથી મધ એકઠું કરવું એ એક સમય માંગી લેનાર પ્રક્રિયા છે. બજારમાં મધ અને તેની વિવિધ બનાવટોની ભારે માંગને કારણે મધમાખી ઉછેર એ એક નફાકારક વ્યવસાય તરીકે ઊભરી રહ્યો છે. તેમાં સમયાંતરે ઘણા બધા સુધારા વધારા થયા છે. સ્વચ્છ અને ગુણવત્તાયુક્ત મધ મેળવવા મધમાખી ઉછેર માટે વપરાતા મુખ્ય સાધનોની જાણકારી ખૂબ જ જરૂરી અને આવશ્યક હોવાથી અત્રે તેની માહિતી આપવામાં આવેલ છે.

 

કોમ્બ ફાઉન્ડેશન મશીન:

કોમ્બ ફાઉન્ડેશન મશીનથી કોમ્બ ફાઉન્ડેશન શીટ બનાવવામાં આવે છે.

મધપેટી રાખવાનું સ્ટેન્ડ:

મધપેટીને જમીનથી ઉપર રાખવા માટે આ સ્ટેન્ડ ઉપર મૂકવામાં આવે છે. આને કારણે ઊધઈ, કીડી, મકોડા તથા જમીન ઉપર ફરતા અન્ય જીવજંતુથી મધપેટીને રક્ષણ મળે છે. આ સ્ટેન્ડ લાકડા તથા લોખંડનું હોય છે. આ સ્ટેન્ડના ચાર, પાયાને પ્લાસ્ટિક કે અન્ય કોઈ વાટકીમાં મૂકી તેમાં પાણી ભરીને તેમાં થોડાં ટીપા ઓઈલ ઉમેરવામાં આવે છે જેથી જીવજંતુ પાયા મારફતે ઉપર ચઢતાં અટકાવી શકાય છે.

ફીડર (આહાર પાત્ર):

ફીડર દ્વારા ખાંડની ચાસણી મધમાખીને મળી રહે છે. નાના કાંણાવાળા ડબ્બામાં ચાસણી ભરીને મધપેટી ઉપર ઊંધુ મૂકવામાં આવે છે.

બી બ્રશ:

એક સારી જાતનું બ્રશ મધમાખીને મધપૂડામાંથી દૂર કરવા માટે વપરાય છે. ત્યારબાદ આખા મધપૂડાને તેમાંથી મધ કાઢવા માટે લઈ જવાનું હોય છે.

મધપેટી :

સારા લાકડામાંથી લંબચોરસ બનાવેલી પેટી કે જેમાં લગભગ ૧૦ જેટલી લંબચોરસ લાકડાની ફ્રેમો મૂકવામાં આવે છે. આ ફ્રેમો પર મધમાખીના કામદારો મીણની સીટ બનાવી તેના પર મીણકોઠીઓ તૈયાર કરી તેમાં મધ એકઠું કરે છે. મધપેટીઓને ઉપરા છાપરી ગોઠવીને તેના ઘણી વખત માળ પણ બનાવવામાં આવે છે. મધપેટીના માળમાં સૌથી નીચેના માળમાં રાણી હોય છે કે જેથી તેના ઈંડા, ઈયળો તેમજ કોટા સૌથી નીચેના માળમાં રહે અને શુદ્ધ મધ ઉપરના માળમાંથી મળી રડે છે.

હાથમોજા

મધપેટીઓનું સંચાલન કરતી વખતે તેનો ઉપયોગ થાય છે.

મીણનો મધપૂડા આઘાર:

આ મધપૂડા આધારે મધમાખીઓએ બનાવેલા અસલ મીરાને કોમ્બ ફાઉન્ડેશન મશીનમાં પસાર કરીને તૈયાર કરવામાં આવે છે. નવો મધપૂડો નિર્માણ કરવા માટે લાકડાની ફ્રેમ પર પાતળા તારની મદદથી તેને ચોટાડવામાં આવે છે જેના પર મધમાખીઓ મીરાકોઠીઓ બનાવીને તેમાં મધ નયા પરાગરજ એ કહ્યું કહે છે. આ મધપૂડા. શીટને હૂંફાળા પાણીથી ધોઈને સ્વચ્છ ક્યાં બાદ તેનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.

મધ કાઢવાનું યંત્ર :

તેમાં એક મોટા પીપમાં -I મધપૂડાની ફ્રેમને મૂકવા માટે ચાર, છ કે આઠ ફેમ મૂકેવા માટેની - વ્યવસ્થા હોય છે. આ ફેમોન તેમાં ન મૂકી તેને ઝડપથી ફેરવવા માટે એક કેન્ડલ સાયે ગીયરની મદદથી જોડેલું હોય છે. પીપના નીચેના ભાગે એક મોટું કાદાં હોય છે જયાંથી મધ બહાર કાઢી શકાય છે, આ મશીન સ્ટેઈનલેસ સ્ટીલ કે ગેલ્વેનાઈઝ પતરામાંથી બનાવેલું હોય છે.

ચહેરા રક્ષણ માટેની જાળી (ફેંસ માસ્ક):

આ જાળીમાં કપડું તેમજ જાળીનો ઉપયોગ થાય છે. તેનો ઉપયોગ મધમેટીનું નિરિશર, સાફસફાઈ અને અન્ય કામગીરી કરતી વખતે ચહેરાને મધમાખીના ડંખથી બચવા માટે થાય છે.

ઘુમાડિયું:

સ્ટેઈનલેસ સ્ટીલ અથવા ગેલ્વેનાઈઝના પતરામાંથી ગોળ ડબ્બા જેવું તેમજ તેના છેડે એક નાળચા જેવો આકારે આવેલ સાધનને ઘુમાડિયું કહે છે. તેનો ઉપયોગ મધમાખીઓને શાંત કરવા માટે તેમાં કંતાનના કપડાનો ધુમાડો કરીને કરવામાં આવે છે.

રાણીને અલગ રાખવા માટેની જાળી (ક્વીન ઍક્ષકલ્ડર)

આ લોખંડ અથવા સ્ટીલના પાતળા સળીયામાંથી બનાવેલી જાળીની ફ્રેમ હોય છે જેમાંથી રા. પસાર થઈ શકતી નથી. તેને સૌથી નીચેની લાકડાની પેટી પર તે મૂકવામાં આવે છે. આ જાળી મૂકવાથી રાણી સૌથી નીચેની લાકડાની પૈટીમાં રહીને ઈંડા મૂકવાનું કાર્ય ત્યાં જ કરે છે.

છરી:

લોખંડ અથવા સ્ટીલની છરીને ગરમ કરી મધ કાઢતી વખતે બંધ થયેલી મધઠીઓ પર ફેરવીને અધકોઠીઓ ખુલ્લી કરીને મધ કાઢવા માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે.

મઘમાખી પકડવાની શૈલી (સ્વાર્મ બેંગ) :

મધમાખી એક જગ્યાએથી ઊડીને આસપાસના ઝાડની ડાળી પર બેસી જાય છે તેને પકડવા માટે કાપડની યેલી હોય છે.

રાણી માટેનું પાંજરું:

તારની જાળીનું બનેલું નાનું પીંજરું હોય છે તેની ફરતી બાજુ લાકડાની ફ્રેમ આવેલ હોય છે, હાલમાં પ્લાસ્ટિકના આ પ્રકારના પિંજરા માર્કેટમાં ઉપલબ્ધ છે. આમાં રાણી રાખીને રાણી વગરની કોલોનીમાં મૂકતા રાણી. અન્ય મધમાખીની પેટીની માખીઓ સાથે હળીમળી જાય છે.

રાણી રોક દ્વાર:

તે લાકડા અને જાળીનું બનેલું હોય છે. એમાંથી ચાર્જ મધમાખી અંદર બહાર જઈ શકે છે પરંતુ રાણી પસાર થઈ શક્તી નથી. પેટીમાં નવી કોલોની મૂકવામાં આવે ત્યારે ઘણાં ઉપયોગી છે.

માટી અથવા ઘાતુની પ્લેટ:

સ્ટેન્ડના પાયા આ પ્લેટમાં રાખવામાં આવે છે. પાણી રેડવા થી મંકોડા, કીડી જેવા જંતુઓ મધપેટીમાં જતા નથી.

પરાગ એકત્રક:

મધમાખી પરાગટપલીમાં પરાગ લાવે છે. દિવસના બાકીના ભાગની સરખામણીમાં સામાન્ય રીત ચાકરે મધમાખી પરાગ લાવવા માટે સવારે વધારે વખત જાય છે. આ સમયે મધપેટીના પ્રવેશદ્વાર પાસે પોલન ટ્રેપ લગાવવામાં આવે છે. જ્યારે મધમાખી પરાગ લઈને આવે ત્યારે મધમૅટીમાં જવા માટે પોલનટ્રેપમાંથી પસાર થવું પડે છે, પસાર થતી વખતે પરાગટોપલીમાંનો પરાગ એ પોલનટ્રેપની પરાગ ટ્રેપમાં ભેગા થાય છે.

ઈમ્બેડર:

તે કિન્ના અને હાથથી અથવા ઈલેકટ્રીક પાવરથી ચાલતું સાધન છે. શીટને કડક કઠેરા કરવા તેનો ઉપયોગ કરીન શોટની વચ્ચે લૌખંડનો તાર પસાર કરવામાં આવે છે જેનાથી મીરા રીટની મજબૂતાઈમાં વધારો થાય છે.

ફેમ અલગ કરવાનું સાઘન (હાઈવ ટુલ):

આ લોખંડ અથવા સ્ટીલમાંથી બનેલું ચપટું સાધન છે જે ૨૩ થી ૨૫ સે.મી. લાંબુ હોય છે. તેનો એક ભાગ ચપટો, પહોળો અને પાતળો હોય છે જયારે બીજા ભાગનો છેડો એક બાજુએ વળેલ હોય છે. તેનો ઉપયોગ પેટીમાં રહેલ ફ્રેમોને સહેલાઈથી અલગ કરવા માટે થાય છે.

એપ્રોન:

મધપેટીઓનું સંચાલન કરતી વખતે તેનો ઉપયોગ થાય છે. સાદ. સફેદ કાપડમાંથી બનેલો એમોન જયારે મધમાખી ઉછેરનું કામ ચાલતું હોય ત્યારે તેને પહેરીન મધમાખીના ડંખથી રક્ષા મેળવી શકાય છે.

થર્મોમીટર:

આ સાધનનો ઉપયોગ જે તે જગ્યાનું ઉખાતામાન ચકાસવા માટે થાય

કમ્બ ફાઉન્ડેશન વાયર:

કોમ્બ ફાઉન્ડેશન વાયરનો ઉપયોગ મધમાખી દ્વારા રચાયેલ મીન્ના | મધપૂડાને પકડી રાખવામાં મદદ કરે છે.

વાસ્પ ટ્રેપ

મધપૂડાના મીરાને નુકસાન કરતા પતંગિયા. ટૂંદાને પકડવા માટે આ ટ્રેપનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

બોટલ:

મધપેટીમાં રહેલ મધમાખી દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ શુદ્ધ મધનો સંગ્રહ કરી વૈચારા કરવા માટે બોટલનો ઉપયોગ થાય છે. જુદી જુદી શમતાની કાચ/પ્લાસ્ટિકની બોટલો કે ડબ્બાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

મધુપાલનના સાઘનો ઉપયોગમાં લેતી વખતે રાખવાની કાળજી :

1. મધમાખીની પેટીઓ સારી ગુણવત્તાવાળા લાકડામાંથી બનાવેલ હોય તેવી જ વાપરવી.
2. મધમાખીની પૈટીઓનો ઉપયોગ કરતાં પહેલાં તેને કૌમાં ડીસાઈડના દાવાથી બરાબર સાફ કર્યા બાદ જ ઉપયોગ કરવો.
3. મધમાખીની પેટીઓ ઠંડકવાળી જગ્યાએ ખાસ કરી તે નિલગિરિ કે અન્ય વૃક્ષોની છાંયામાં મૂકવી.
4. મધમાખીની પેટીઓના સ્ટેન્ડ નીચે કીડી-મંકડા પૈટી.માં ના ચડે તે માટે પાણી ભરેલી વાટકીઓ મૂકવી અને આ વાટકીઓનું પાણી સુકાઈ ન જાય તેનું ખાસ ધ્યાન રાખવું.
5. મધમાખીની પેટીઓ જયાં રાખી હોય તે જગ્યા બરાબર સાફ રાખવી.
6. પટીઓનું દરરોજ સવારે એક વખત નિરિક્ષણા ફ્રી પૈટીની સાફસૂફી તેમજ જરૂરી કાર્યવાહી પૂર્ણ કરવી.
7. પેટીઓને એક જગ્યાએ મૂક્યા પછી તેની જગ્યા વારંવાર બદલવી ન જોઈએ. જો જગ્યા બદલવાની જરૂર પડે તો ખાસ કરીને રાત્રે અંધારૂ થયા પછી બધી જ માખીઓ પેટીમાં આવી જાય ત્યારબાદ જ જગ્યા બદલવી.
8. મધપેટીનું અવલોકન કરતી વખતે જો મધમાખીઓ મરેલી જોવા મળે તો કહ્યા કારરાથી માખીઓ મરી જાય છે તે જાણીને તેનું નિરાકરદા કરવું.
9. મધપેટીમાં રાણી પેટના નીચેના માળમાં રહે તે માટે સૌથી નીચેના માળ અને ઉપરના માળ વચ્ચે  રાણી ઉપર ન જઈ શકે તેવી જાળી વાપરવી.
10. પેટીઓની આજુબાજુ સ્વચ્છ પાણી મળી રહે તેની વ્યવસ્થા કરવી.
11. મધ અને પરાગરજ પૂરા પાડતા પાકો જયારે પૂરતા પ્રમાણમાં ન હોય ત્યારે ખાંડની ચાસણી મૂકીને મધમાખીઓને ખોરાક પૂરો પાડવો.
12. મધમાખીઓ પર સીધો ઠંડો પવન ન લાગે તે માટે આજુબાજુ પવન અવધક પાકો ઉગાડવા.
13. મધપેટીમાંથી રાહત કામદારો સાથે ચાલી ન જાય તે માટે રાણીની એક પાંખ કાપી નાંખવી. (૧૪) ચોમાસામાં વરસાદ સીધે સીધો મધપેટી પર ન પડેતેવી વ્યવસ્થા કરવી.
14. શિયાળામાં ખૂબ જ ઠંડી પડે ત્યારે રાત્રે મધપેટી પર કંતાન ટાંકવું અને સવારે તે લઈ લેવું. (૧૬) ઉનાળામાં સૂર્યનો તાપ સીધેસીધો પેટી પર ન પડે તે માટે વૃના છાંડામાં મધપેટીઓ ગોઠવવી. અને રાક્ય હોય તો જમીનમાં પિયત આપી ઠંડક થાય તેવી ગોઠવણ કરવી.
15. જે મધપેટીમાં રૉગ લાગેલ હોય તેને અલગ તારવી રોગ નિયંત્રણાના પગલાં લેવા.
16. મધમેટીમાં પાક્યરીનો ઉપદ્રવ જોવા મળે તો સફર પાઉડરનો છંટકાવ કરવો.

કૃષિગોવિધા ઓગષ્ટ-ર૦૧૮ વર્ષ : ૩૧ અંક : ૪ સળંગ અંક : ૮૪૪

કોલેજ ઓફ એગ્રીકલ્ચરલ ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજી