નિયામક સંકલિત બાળ વિકાસ સેવા યોજના

આઈસીડીએસ યોજના ગુજરાતનાં છોટાઉદેપુર બ્લોક માં, ૨જી ઓક્ટોબર ૧૯૭૫માં શરૂ કરવામાં આવી હતી અને આ યોજના પ્રારંભિક બાળપણ વિકાસ માટે વિશ્વના સૌથી મોટા અને સૌથી અનન્ય મુખ્ય કાર્યક્રમો રજૂ કરે છે. ગુજરાત આઈસીડીએસ કાર્યક્રમ બાળક આરોગ્ય, પોષણ અને વિકાસ માટે સાકલ્યવાદી અભિગમ તરફ તેના બાળકોને રાજ્ય પ્રતિબદ્ધતા પ્રતીક છે. ગુજરાતમાં હાલમાં 336 બ્લોકમાં આ યોજના કાર્યરત છે. આ યોજના હવે ૩૩૬ બ્લોકની ૫૨૧૩૭ આંગણવાડી કેન્દ્રોમાં કાર્યરત કરવામાં આવેલ છે.

ઉદ્દેશ

આઈસીડીએસ યોજના નીચેના હેતુઓ સાથે ૧૯૭૫માં શરૂ કરવામાં આવી હતી:

• ૦ થી ૬ વર્ષના બાળકોના પોષણ અને આરોગ્ય સ્થિતિ સુધારવા માટે.
• બાળકના યોગ્ય, માનસિક શારીરિક અને સામાજિક વિકાસ માટે.
• મૃત્યુ ભારણ ઘટાડવા, કુપોષણ અને શાળા ડ્રોપઆઉટના માટે.

બાળ વિકાસના પ્રોત્સાહન માટે વિવિધ વિભાગો વચ્ચે નીતિ અને અમલીકરણ માટે અસરકારક સંકલન ૫. સામાન્ય આરોગ્ય અને યોગ્ય પોષણ અને આરોગ્ય શિક્ષણ દ્વારા બાળકના પોષણ જરૂર સંભાળ માતા ક્ષમતા વધારવા માટે.

પૂરક પોષણ કાર્યક્રમ

વિવિધ પોષણ સેવાઓ આઈસીડીએસ દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવી રહી છે. આઈસીડીએસ લાભાર્થીના પોષણ કાર્યક્રમ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. ૬ વર્ષથી નીચેના બાળકોમાં કુપોષણનો સામનો કરવા માટે, સગર્ભા સ્ત્રીઓ, ધાત્રી માતાઓ અને કિશોરીઓ માટે રાજ્ય સરકાર દ્વારા આ પોષણ કાર્યક્રમ અમલીકરણ કરવામાં આવે છે. ૬ વર્ષથી નાની ઉંમરના સામાન્ય બાળકોમાં સપ્લીમેંટરી ન્યૂટ્રીશન સમકક્ષ ૫૦૦ કેલરી અને ૧૨ થી ૧૫ ગ્રામ પ્રોટીન અને ૮૦૦ કેલરી અને ૨૦ થી ૨૫ ગ્રામ પ્રોટીન ૬ વર્ષથી ઓછી ઉંમરના અતિઓછા વજનવાળા બાળકોને આપવામાં આવે છે. સગર્ભા સ્ત્રીઓ, સ્તનપાન કરાવતી માતાઓ અને કિશોર કન્યાઓ ૬૦૦ કેલરી અને ૧૮ થી ૨૦ ગ્રામ પ્રોટીન SNP સાથે આપવામાં આવે છે

એપ્રિલ ૨૦૧૪ના અહેવાલ મુજબ, ૫૨૦૪૩ આંગણવાડી કેન્દ્રો કાર્યરત છે, જેમાં ૧૯૧૧ નવા આંગણવાડી કેન્દ્રો વર્ષ ૨૦૧૩-૧૪ માં મંજૂર છે. મંજૂર ૩૩૬ બ્લોક પૈકી 80 બ્લોક્સ આદિવાસી છે, ૨૩ શહેરી અને ૨૩૩ બ્લોક ગ્રામ્ય છે. કુલ ૫૧.૧૫ લાખ લાભાર્થીઓ પૈકી ૬ મહિનાથી ૬ વર્ષના ૩૨.૩૦ લાખ બાળકોને પૂરક પોષણ કાર્યક્રમ અંતર્ગત આવરી લેવામાં આવે છે, ૧૦.૮૧ લાખ કિશોરીઓ તેમજ ૮ લાખ સગર્ભા અને ધાત્રી માતાઓને પૂરક પોષણ આપવામાં આવેલ.

પૂરક પોષણ કાર્યક્રમ (એસ.એન.પી.) હેઠળ યોજનાઓ

• બાલભોગ: (એનર્જી ડેન્સ સુક્ષ્મ પોષક તત્ત્વો ફોર્ટિફાઇડ બહિષ્કૃત એકરૂપ ફૂડ)- ૬ માસથી 3 વર્ષના સામાન્ય વજનવાળા બાળકો (દર મહિને 7 પેકેટો, એટલે 3.5kg) અને 3-6 વર્ષના ઓછા વજનવાળા બાળકો માટે (4 પેકેટો Mamta Diwas પર મહિનો એટલે 2KG) ટેક હોમ રેશન (THR) તરીકે પૂરી પાડવામાં આવે છે. આ પ્રીમિક્ષની સમાપ્તી જીવન ૪ મહિના છે. તેને સરળતાથી ગરમ દૂધ અથવા પાણી સાથે મિશ્રણ દ્વારા તૈયાર કરી શકાય છે. લગભગ 6 મહિનાથી 3 વર્ષના ગાળામાં 17,80 લાખ બાળકો, અને ઉંમર 14,49 લાખ બાળકો ટેક હોમ રેશન તરીકે બાલભોગ પ્રાપ્ત કરે છે. ૩ થી 6 વર્ષના સામાન્ય વજન બાળકો બાલભોગ ૭ પેકેટો અને ૬ મહિનાથી 3 વર્ષના અતિઓછા વજનવાળા બાળકોને 10 પેકેટો આપવામાં આવે છે. ૩ થી ૬ વર્ષના અતિઓછું વજન ધરાવતા બાળકોને મહિને બાલભોગ ૪ પેકેટો પૂરા પાડવામાં આવી રહ્યા છે.
• બહિષ્કૃત ફોર્ટિફાઇડ એકરૂપ પ્રિમિકસ: એનર્જી ડેન્સ સુક્ષ્મ પોષક તત્વો ફોર્ટિફાઇડ બહિષ્કૃત એકરૂપ ટેક હોમ રાશન (THR) તરીકે સુખડી (દર મહિને ૧ કિલો ૧ પેકેટ), શીરા અને ઉપમા (૫૦૦ ગ્રામના ૩ પેકેટો) (૫૦૦ ગ્રામના ૨ પેકેટો) સગર્ભા સ્ત્રીઓ, ધાત્રી માતાઓ અને કિશોરીઓ માટે આપવામાં આવે છે. આઈસીડીએસ MPR ૨૦૧૪ મુજબ ૮.00 લાખ સગર્ભા અને ધાત્રી માતાઓ ઉપરાત ૧૦.૮૧ લાખ કિશોરીઓને THR આપવામાં આવેલ છે. સુક્ષ્મપોષણની ફોર્ટિફાઇડ બહિષ્કૃત મિશ્રણ ખોરાક તરીકે પૂરક ખોરાક હાલમાં ગુજરાત ૧૯ જિલ્લાઓમાં અમલમાં મૂકાયેલ છે.બાકીના ૭ જિલ્લાઓમાં, (રાજકોટ, ભાવનગર, પોરબંદર, અમરેલી, જામનગર, જૂનાગઢ, સુરેન્દ્રનગર) કાચા-રેશન ૨૦૦૯ના ભારત સરકારના પોષણ ધોરણો મુજબ ટેક હોમ રાશન તરીકે આપવામાં આવે છે.
• ન્યૂટ્રી-કેન્ડી: આંગણવાડી કેન્દ્રમાં નિયમિત પૂરક પોષણ ઉપરાંત 3 થી ૬ વર્ષના બાળકો માટે સૂક્ષ્મ પોષણ તત્વો અને વિટામિન્સ(આયર્ન-7mg, વિટામિન એ -300 IU, એસ્કોર્બિક એસીડ- 10mg, ફોલિક એસિડ -15 mcg) યુકત ન્યુટ્રી-કેન્ડી આપવામાં આવે છે. એક ન્યુટ્રી-કેન્ડી 3 ગ્રામ વજન ધરાવે છે અને એક ઉત્પાદન એકમ દ્વારા પ્રક્રિયા અને ગુજરાત રાજ્ય નાગરિક પુરવઠા નિગમ દ્વારા મેળવવામાં અને પૂરી પાડવામાં આવે છે.
• નિદર્શક ભોજન: ૬ મહિનાથી 3 વર્ષના બાળકોમાં પૂરક પોષણના વપરાશની ખાતરી અને માતાઓ માટે યોગ્ય પોષણ પરામર્શ પૂરું પાડવા માટે એક હેતુ સાથે, રાજ્ય સરકાર ૬ મહિનાથી 3 વર્ષના બાળકો માટે નિદર્શક ભોજન શરૂ કરવામાં આવેલ છે. નિદર્શક ભોજન સવારે સમય 9:30 થી 10:30 ની વચ્ચે તેમના વાલીની હાજરીમાં આંગણવાડી કેન્દ્ર આપવામાં આવે છે. 6 મહિનાથી ૧ વર્ષના બાળકોની (અર્ધ પ્રવાહી સ્વરૂપમાં) 'રાબ' આપવામાં આવે છે અને તેથી વધુ ઉંમરના બાળકો એટલેકે ૧ થી 3 વર્ષના બાળકોને THR-માં થી બનાવેલ 'સુખડી' આપવામાં આવે છે. આંગણવાડી કાર્યકર અને આંગણવાડી હેલપરને દરેક દિવસ દીઠ બાળક દીઠ ૨૫ પૈસા પ્રોત્સાહન સ્વરૂપે આપવામાં આવે છે. આ નિદર્શક ભોજન અને આઇએફએ સીરપ વપરાશ ખાતરી કરવા માટે આપવામાં આવે છે. વર્ષ 2013-14 માં રૂ 6.78 કરોડનો ખર્ચ રાજ્ય બજેટ માંથી નિદર્શક ભોજન માટે ખર્ચવામાં આવ્યો છે.
• માતૃ મંડળ દ્વારા સવારનો ગરમ નાસ્તો- ૩થી ૬ વર્ષના લગભગ 14,49 લાખ બાળકોને 49.456 માતૃમંડળ અને સખી મંડળોના દ્વારા સવાનો ગરમ નાસ્તો રાંધવા માટે સેવા પૂરી પાડે છે. માતૃ મંડળોના અને સખી મંડળોના સમુદાય ભાગીદારી પ્રોત્સાહન અને પૂરક પોષણ કાર્યક્રમ અંતર્ગત આપતા ખોરાકની ગુણવત્તા જાળવવા સામેલ છે. તેઓ આંગણવાડી પર અઠવાડિયામાં છ દિવસ આ પૂરક ખોરાક તૈયાર કરવા અને આંગણવાડી કેન્દ્રો ખાતે લાભાર્થી માટે પૂરી પાડે છે.
• બપોરનું ગરમ રાંધેલ ભોજન- ૩ થી 6 વર્ષના બાળકો માટે આંગણવાડી કેન્દ્ર પર આંગણવાડી કાર્યકર અને હેલ્પર દ્વારા રૂપિયા ૩ પ્રતિ/દિવસ/બાળક ની મર્યાદામાં બનવીને આપવામાં આવે છે. પ્રોટીન, તુવેર દાળ, ચણા દાળ, સોયા ટુકડાઓ સાથે ભોજન માટે આંગણવાડીઓ માંથીના ફરતા મેનુમાં વાનગીઓ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ સમગ્ર ચોખા, તેલ ગુજરાત રાજ્ય નાગરિક દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવે છે. વધુમાં, સ્થાનિક ખરીદી માટે વાનગીઓ તુવેર દાળ, લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, મગફળી, ગોળ,તીલ, મસાલા વગેરે માટે નાણાં જોગવાઈ છે.
• ત્રીજું ભોજન: ૩ થી ૬ વર્ષના(પીળા અને લાલ ઝોન કોણ વૃદ્ધિ ચાર્ટ અનુસાર) વચ્ચે મધ્યમ અને ગંભીર વજનવાળા બાળકોને 'ત્રીજા ભોજન’ તરીકે કેલરી અને પ્રોટીન સભર લાડુ સ્વરૂપમાં આપવામાં આવે છે લાભાર્થી દીઠ દિવસ દીઠ રૂ 3.00 કિંમત અંદર તે બાળકોને આપવામાં આવે છે. બાળક ઘરમાં જઈને પછી કોઈપણ સમયે વપરાશ કરી શકે છે, જેથી ત્રીજા ભોજન નો સંગ્રહ સમય બે દિવસનો રહેશે. વર્ષ ૨૦૧૩-૧૪ માં રૂ. 39,15 કરોડ નો ઓછા વજનવાળા બાળકોને વધારાની પૂરક ભોજન પૂરી પાડવા માટે રાજ્ય બજેટમાં કરવામાં આવી છે. ત્રીજા ભોજન તૈયાર અને પસંદ માતૃ-મંડળ / સ્વયં સહાય જૂથ દ્વારા ગ્રામ પંચાયત દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવે છે.
• માતૃમંડળ દ્વારા ફળ વિતરણ રાજય સરકાર દ્વારા ૧૪.૪૯ લાખ ૩ થી ૬ વર્ષના આંગણવાડી કેન્દ્રમાં આવતા બાળકોને અઠવાડિયામાં બે વાર (સોમવાર અને ગુરૂવાર) ઋતુ પ્રમાણેના ફળો વઘારાના પૂરક આહાર તરીકે આપવામાં આવે છે. આ માટે રાજય સરકાર દ્વારા રૂ. ૧૦/- પ્રતિ માસ પ્રતિ બાળક લેખે જોગવાઇ બજેટમાં કરવામાં આવે છે.
• સુખડી (ટીએચઆર) અંદાજે ૧૮.૮૧ લાખ સગર્ભા, ઘાત્રી માતાઓ અને કિશોરીઓને માતૃમંડળ દ્વારા તાજી બનાવેલી સુખડી (ઘઉંનો લોટ, તેલ અને ગોળમાંથી બનાવેલ દેશી મીઠાઇ) ટીએચઆર તરીકે આપવામાં આવે છે.

યોજનાઓ અને કાર્યક્રમો

• મમતા અભિયાન
• કિશોરી શકિત યોજના
• ઇન્દિરા ગાંઘી માતૃત્વ સહયોગ યોજના
• સ્કીમ ફોર એમ્પારમેન્ટ ઓફ એડોલેશન્ટ ગલ્સ (સબલા)
• માતા યશોદા ગૌરવ નિઘિ

એવોર્ડ

• માતા યશોદા એવોર્ડ

તાલીમ

• આઇસીડીએસ તાલીમ

સ્ત્રોત:મહિલા અને બાળ વિકાસ વિભાગ